Η Ανοικτή Επιστήμη συγκροτεί το νέο πρότυπο για τη συνεργασία, υιοθέτηση και εφαρμογή καλών πρακτικών για την παραγωγή και διάθεση επιστημονικού έργου και αποτελεσμάτων της έρευνας, με άμεσο επιστημονικό, οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο. Η Ανοικτή Επιστήμη αποτελεί βασική προτεραιότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) ως προς τη βιώσιμη ανάπτυξη, την καλύτερη παραγωγή και αξιοποίηση ερευνητικών αποτελεσμάτων, τη συνεργατικότητα καθώς και τον εκδημοκρατισμό της γνώσης.
Η Ανοικτή Επιστήμη συνδυάζει αρχές που χαρακτηρίζουν, μεταξύ άλλων, την ανοικτή πρόσβαση σε (α) επιστημονικές δημοσιεύσεις, (β) ερευνητικά δεδομένα (ανοιχτά δεδομένα, FAIR[1]), (γ) λογισμικό έρευνας, καθώς και σε (δ) υποδομές και υπηρεσίες έρευνας. Η ενσωμάτωση των αρχών αυτών στον εθνικό ερευνητικό ιστό, προϋποθέτει τη συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων: επιστημόνων και ερευνητών, ΑΕΙ και Ερευνητικών Τεχνολογικών Φορέων, οργανισμών που χρηματοδοτούν την έρευνα, ερευνητικών υποδομών, βιβλιοθηκών, εκδοτικών οίκων και εταιρειών.
Το Ευρωπαϊκό Νέφος για την Ανοικτή Επιστήμη (EOSC[2]) είναι το οικοσύστημα ερευνητικών δεδομένων – υποδομών που θα υποστηρίζει αποτελεσματικότερα τη διεπιστημονική έρευνα. Στόχος του EOSC είναι να εξυπηρετεί τους 1,7 εκ. ερευνητές της Ευρώπης και σταδιακά να επεκταθεί στον ευρύτερο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα για την ανάπτυξη νέων προϊόντων, την αύξηση του ΑΕΠ και της απασχόλησης.
Η Ενιαία Ψηφιακή Αγορά[3] και ο Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας[4] αποτελούν τις σημαντικότερες ροές μέσω των οποίων εισάγονται πολιτικές και μέτρα για την Ανοικτή Επιστήμη. Η Ελλάδα υιοθετεί πλήρως τις αρχές της Ανοικτής Επιστήμης, αναλαμβάνει όλες τις αναγκαίες δράσεις για την εφαρμογή της και συμμετέχει, αναπτύσσει και ενισχύει τις προσπάθειες της ευρωπαϊκής ερευνητικής κοινότητας μέσα από πρωτοβουλίες Ανοικτής Επιστήμης των οποίων ηγείται σε Νοτιοανατολική Ευρώπη και Βαλκάνια.
Για να συνεχίσει η Ελλάδα να εναρμονίζεται με το Ευρωπαϊκές απαιτήσεις και να επωφελείται από την Ανοικτή Επιστήμη, πρέπει να προχωρήσει στη Σύσταση Εθνικής Στρατηγικής Ανοικτής Επιστήμης και την ενδυνάμωση των εθνικών ψηφιακών υποδομών έρευνας. Η ενίσχυση των υπηρεσιών της έρευνας αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την επιτυχία της Ανοικτής Πρόσβασης σε εθνικό επίπεδο και τη σύγκλιση με το Ευρωπαϊκό Νέφος Ανοικτής Επιστήμης (EOSC) και την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τα Υπολογιστικά Συστήματα Υψηλών Επιδόσεων (European HPC Strategy[5]).
Η εκμετάλλευση των δεδομένων και υπηρεσιών του Νέφους Ανοικτής Επιστήμης (EOSC) από τον δημόσιο τομέα για τη διαμόρφωση αποφάσεων πολιτικής αναμένεται να αποτελέσει εξαιρετικής σημασίας εργαλείο τα επόμενα χρόνια, όπως εξάλλου περιγράφεται και στην νέα Στρατηγική της Ευρωπαϊκής ένωσης για τα δεδομένα[6]. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι αναγκαία η λεπτομερέστερη μελέτη για τις ευκαιρίες που δημιουργούνται στους διάφορους τομείς πολιτικής και το ρόλο τους στον ψηφιακό μετασχηματισμό του συνόλου της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας.
Η κυβερνητική στρατηγική για οριζόντιες υπηρεσίες ηλεκτρονικών υποδομών υψηλής ποιότητας για την ελληνική ακαδημαϊκή, ερευνητική και εκπαιδευτική κοινότητα θα πρέπει να επικεντρωθεί στις εξής δράσεις:
- Αύξηση της χωρητικότητας του δικτύου ώστε να συνεχίσει να αποτελεί τη βασική συνιστώσα του πανευρωπαϊκού ερευνητικού και ακαδημαϊκού δικτύου GEANΤ.
- Ενίσχυση των κέντρων δεδομένων υπολογιστικού νέφους (Cloud) σε ό,τι αφορά στην αποθηκευτική και υπολογιστική χωρητικότητα για την κάλυψη των αναγκών της χώρας και την συμμετοχή της στο Ευρωπαϊκό Νέφος Ανοικτής Επιστήμης (EOSC).
- Επέκταση της εθνικής υποδομής υπολογιστικών συστημάτων υψηλών επιδόσεων (HPC) στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Σύμπραξης Υπολογιστών Υψηλών Επιδόσεων (EuroHPC).
- Εντατικοποίηση της ανάπτυξης των υποδομών τεχνολογίας στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης για τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής και την ενσωμάτωση / διεύρυνση της ΕΕ.
- Βελτίωση της διαθεσιμότητας, αξιοπιστίας και προσβασιμότητας σε υπηρεσίες ηλεκτρονικών υποδομών για τον ελληνικό τομέα έρευνας και εκπαίδευσης.
- Εξυπηρέτηση του αυξανόμενου αριθμού μεγάλων επιστημονικών κοινοτήτων τύπου ESFRI (Ευρωπαϊκό Στρατηγικό Φόρουμ για τις Υποδομές Έρευνας) και άλλων ποικίλων επιστημών.
- Ενεργή συμμετοχή στις τεχνικές και πολιτικές πρωτοβουλίες των ηλεκτρονικών υποδομών για την υποστήριξη της Ανοικτής Επιστήμης στην Ευρώπη και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Στην παρούσα ενότητα συμπεριλαμβάνονται αναφορές και προτάσεις της Ομάδας Εργασίας του Εθνικού Σχεδίου για την Ανοικτή Επιστήμη.
Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά τα προτεινόμενα έργα για την Ανοικτή Επιστήμη και την ενίσχυση των ψηφιακών υποδομών έρευνας.
6.8.1. Εργα
Υιοθέτηση Εθνικής Στρατηγικής Ανοικτής Επιστήμης για την Ελλάδα
Η στρατηγική θα περιλαμβάνει την άμεση ενίσχυση της συμμετοχής της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Νέφος Ανοικτής Επιστήμης (EOSC), την υλοποίηση αναγκαίου θεσμικού πλαισίου και τον σχεδιασμό και δρομολόγηση υποδομών για την Ανοικτή Επιστήμη.
Ενίσχυση των εθνικών υποδομών και των ψηφιακών υπηρεσιών έρευνας
Η πολιτική στοχεύει στην επέκταση των αναγκαίων εθνικών υποδομών έρευνας και την αναβάθμιση των ψηφιακών υπηρεσιών έρευνας για την υποστήριξη της Ανοικτής Επιστήμης και την εναρμόνιση της χώρας με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές δράσεις.
Ελεύθερη διάθεση και επαναχρησιμοποίηση ερευνητικών δεδομένων που παράγονται από δημόσια χρηματοδότηση
Πιλοτική διαχείριση FAIR δεδομένων από το 2022 και τη χρήση ανοικτών δεδομένων εξ ορισμού (open data by default) από το 2024.
Ανάπτυξη και διαχείριση λογισμικού έρευνας
Διάθεση του λογισμικού που παράγεται με δημόσια χρηματοδότηση με ανοικτή άδεια εξ ορισμού (open source by default) από το 2021.
Ανοικτή πρόσβαση σε Ερευνητικές Υποδομές
Πολιτικές πρόσβασης σε Ερευνητικές Υποδομές από το 2022 και βιώσιμη λειτουργία των υποδομών.
Πίνακας 4: Έργα σχετικά με την Ανοικτή Επιστήμη
Πηγή: Ιδία επεξεργασία
[1]Wilkinson, M., Dumontier, M., Aalbersberg, I. et al. The FAIR Guiding Principles for scientific data management and stewardship. Sci Data 3, 160018 (2016) doi:10.1038/sdata.2016.18
[2] https://ec.europa.eu/research/openscience/index.cfm?pg=open-science-cloud#
[3] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52015DC0192&from=EN
[4] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52012DC0392&from=EN
[5] https://eurohpc-ju.europa.eu/index.html
[6]https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/communication-european-strategy-data-19feb2020_en.pdf
Σε συνέχεια των σχολιων της κας Ναταλίας Μανωλά, στο πλαίσιο της ανοικτής επιστήμης (με ιδιαίτερη έμφαση στις κοινωνικές επιστήμες και την κοινωνιολογική έρευνα) προτείνω τη δημιουργία ενός section για quick wins ειδικά για την ψηφιοποίηση σημαντικών αρχείων των ΕΚ, προς όφελος της ανοιχτής επιστήμης.
Επιπλέον, θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν: α) έρευνα για δημιουργία νέων μετρικών (metrics) που θα ανταποκρίνονται στα νέα δεδομένα, όπως επίσης και στις ειδικές ανάγκες των κοινωνικών επιστημών, β) έρευνα για την Τεχνοηθική για την αναβάθμιση της εμπιστοσύνης την επιστήμη και την τεχνολογία, γ) εργαλεία fact checking (ειδικό οικοσύστημα), για τον έλεγχο των fake news στα πεδία των επιστημών.
Τις προτάσεις αυτές υποβάλλω με την ιδιότητά του Προέδρου του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών το οποίο πρωτοστατεί στην ανοικτή πρόσβαση στα κοινωνικά δεδομένα όντας μέλος του Center for European Social Data Archive (CESSDA) αλλά στη διαβούλευση για τη διαμόρφωση της εθνικής στρατηγικής για την ανοικτή επιστήμη.
Ο ρόλος της Ανοικτής Επιστήμης στην έρευνα & ανάπτυξη εφαρμογών ΤΝ
Η ανοικτή επιστήμη (εξασφάλιση πρόσβασης σε επιστημονικές δημοσιεύσεις, σε ερευνητικά δεδομένα, σε λογισμικό έρευνας) αναμένεται να δώσει ώθηση στην πιλοτική ανάπτυξη εφαρμογών και λύσεων ΤΝ (παράγραφος 7.6.2, Τεχνητή Νοημοσύνη) με αξιοποίηση State-Of-The-Art (SOTA) αποτελεσμάτων από τη ραγδαία εξελισσόμενη παγκόσμια έρευνα στην ΤΝ.
Η εκμετάλλευση των δεδομένων και υπηρεσιών του Νέφους Ανοικτής Επιστήμης (EOSC) από το δημόσιο τομέα θα πρέπει σταδιακά να επεκταθεί και στις επιχειρήσεις και σε συνέργειες δημοσίου τομέα και επιχειρήσεων, συνέργειες που θα προάγουν, επιπλέον, την κοινή χρήση των ανοικτών δημόσιων δεδομένων και των δεδομένων των θεματικών αποθετηρίων (παράγραφοι 6.6, Ανοικτά Δεδομένα και 6.7, Θεματικά Αποθετήρια Δεδομένων) για ανάπτυξη ευφυούς λογισμικού. Επίσης, οι συνέργειες αναμένεται να ενισχύσουν την αποδοτικότερη χρήση υπερυπολογιστών και μικρότερων συστημάτων (εργαστηριακών computer clusters, κλπ), όχι μόνο για έρευνα στην ΤΝ αλλά και για εφαρμογή της σε λύσεις που αναπτύσσονται από ΜΜΕ & startups υψηλής τεχνολογίας (παράγραφος 7.6.1, Υπολογιστικά Συστήματα Υψηλών Επιδόσεων), βελτιώνοντας έτσι την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας.
Καταλυτικό ρόλο στις συνέργειες επιχειρήσεων & δημοσίου τομέα πιστεύουμε θα διαδραματίσουν φορείς διασύνδεσης με υβριδικό προφίλ, που θα συνδυάζουν βαθιά γνώση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, αλλά και των δυνατοτήτων και εξελίξεων στην ΤΝ, στην επιστήμη δεδομένων (data science), στην επιστήμη των υπολογιστών (παράλληλη επεξεργασία, κατανεμημένα συστήματα, διαχείριση μαζικών δεδομένων, κοκ). Οι παραπάνω επιστήμες & τεχνολογίες βρίσκονται στην αιχμή της παγκόσμιας έρευνας και η ανοικτή επιστήμη θα βοηθήσει στην απορρόφησή αποτελεσμάτων τους από το ελληνικό οικοσύστημα της ψηφιακής μεταρρύθμισης. Οι φορείς διασύνδεσης αναμένεται να αποτελέσουν τους «διερμηνείς» σε συνέργειες που θα διασυνδέουν κέντρα έρευνας και ΜΜΕ εντάσεως τεχνολογίας & γνώσης με δημόσιους φορείς & επιχειρήσεις αποδέκτες πιλοτικών εφαρμογών ΤΝ.
Οι φορείς διασύνδεσης επιπλέον θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην εκπαίδευση των στελεχών των αποδεκτών των εφαρμογών ΤΝ, δημοσίων φορέων ή επιχειρήσεων (on the job, στα πλαίσια πιλοτικών έργων ανάπτυξης λύσεων ΤΝ), ώστε αυτοί να αναπτύξουν τις δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να αναλάβουν τις παραγόμενες πιλοτικές λύσεις & εφαρμογές ΤΝ και να τις εντάξουν στο επιχειρηματικό περιβάλλον.
Προσθήκη του Υπ.Παιδείας & Θρησκευμάτων και του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (ΣΕΑΒ) και ως συναρμόδιων φορέων, για το σύνολο των έργων/δράσεων που αφορούν σε θέματα Επιστήμης, Έρευνας και Καινοτομίας, καθώς υπάρχουν σαφώς ορισμένες δράσεις/έργα στα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Κέντρα, οι οποίες είναι εξαιρετικά ώριμες και μπορούν να συνεισφέρουν στην άμεση και επιτυχημένη απορρόφηση των διαθέσιμων πόρων, καθώς και να προσφέρουν γρήγορες νίκες για τον ψηφιακό μετασχηματισμό της χώρας.
Γράφω τα παρακάτω σχόλια με την ιδιότητά μου ως Διευθύνουσα Σύμβουλος της πανευρωπαϊκής ηλεκτρονικής υποδομής για την Ανοικτή Επιστήμη OpenAIRE [1], ως μέλος του εκτελεστικού συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (European Open Science Cloud – EOSC [2]), και ωςς πρόεδρος της ομάδας εργασίας του EOSC για δεξιότητες και κατάρτιση.
Η περίληψη της Ανοικτής Επιστήμης στη ΒΨΜ και η συμμόρφωση της κυβερνητικής στρατηγικής με τις κύριες πολιτικές και στρατηγικές της ΕΕ και την εναρμόνιση με το EOSC, είναι σημαντική πρόνοια για την ενδυνάμωση και την εξωτερίκευση της έρευνας της χώρας προς όφελος της καινοτομίας και της κοινωνίας. Η Ελλάδα πρωτοπορεί αναγνωρίζοντας σε αυτό το υψηλό επίπεδο τη σημασία της Ανοικτής Επιστήμης στην έρευνα και στην καινοτομία και κυρίως την ανάγκη διάθεσης και διαχείρισης ερευνητικών δεδομένων με τα πρότυπα FAIR όπως καθορίζει η στρατηγική και υλοποίηση του EOSC [3].
Ωστόσο, τόσο η κυβερνητική στρατηγική για τις οριζόντιες υπηρεσίες ηλεκτρονικών υποδομών για την ελληνική ακαδημαϊκή, ερευνητική και εκπαιδευτική κοινότητα, όσο και τα προτεινόμενα έργα είναι αποσπασματικά ή ελλιπή: α) Δεν λαμβάνουν υπόψιν την δυναμική και την πλήρη εκπροσώπηση του ερευνητικού ιστού της χώρας, β) έχουν λάθος προτεραιοποίηση, και γ) αφορούν μόνο ένα μέρος των απαραίτητων δράσεων για τη ζητούμενη εναρμόνιση με το Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι στην έρευνα και στην καινοτομία. Στην πραγματικότητα, η προτεινόμενη κυβερνητική στρατηγική αποτυπώνει επιλεκτικά μόνο τις υποστηρικτικές ηλεκτρονικές υποδομές για την έρευνα (δίκτυα/Geant και HPC) και παραλείπει τις κύριες ψηφιακές υποδομές για την Ανοικτή Επιστήμη (π.χ., αποθετήρια για τη διάθεση και διαχείριση δεδομένων, διαλειτουργικότητα με πρότυπα FAIR, μητρώα, διασύνδεση). Το αποτέλεσμα είναι ότι η Ελλάδα κινδυνεύει να βρεθεί ουραγός στην υλοποίηση ως προς τις προτεραιότητες που έχει βάλει το EOSC και το European Data Strategy [4], όπου τα FAIR δεδομένα έχουν το πρωταρχικό ρόλο: «Web of FAIR data and related services».
Βελτιώσεις στην ΒΨΜ/6.8 Ανοικτή Επιστήμη αφορούν τα ακόλουθα:
1.Δράσεις: Θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν στην ΒΨΜ οι κύριες προτάσεις της Ομάδας Εργασίας που συνέταξε το Εθνικού Σχεδίου για την Ανοικτή Επιστήμη [5] (εκπρόσωποι 11 εθνικών ακαδημαϊκών και ερευνητικών οργανισμών και 26 εθνικών υποδομών και πρωτοβουλιών), οι οποίες αποτυπώνουν πλήρως τις ανάγκες του εθνικού ερευνητικού ιστού και καθορίζουν με σαφή τρόπο τις προτεραιότητες και δράσεις για τις Εθνικές Ερευνητικές Υποδομές και Ψηφιακές Υπηρεσίες Έρευνας για την Ανοικτή Επιστήμη.
2.Φορείς: Όπως συμβαίνει σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες, η βιωσιμότητα κι εξέλιξη των ψηφιακών υποδομών που αφορούν την Ανοικτή Επιστήμη και το EOSC απαιτεί την εμπλοκή σε όλες τις φάσεις σχεδιασμού-υλοποίησης-λειτουργίας των φορέων που επιβλέπουν την έρευνα και καινοτομία: ως χρήστες, παράγωγοι και υπεύθυνοι των δεδομένων της έρευνας, και υπεύθυνοι των ψηφιακών υπηρεσιών που απαιτούν την επιμέρους επιστημονική γνώση και κατάρτιση. Ο υπάρχων σχεδιασμός [6] αγνοεί εξ’ ολοκλήρου τους υπεύθυνους φορείς (Υπ. Ανάπτυξης/ΓΓΕΤ και Υπ. Παιδείας) και καθιστά τις προτεινόμενες υποδομές μη βιώσιμες.
3.Κατάρτιση & Εκπαίδευση: Η Ανοικτή Επιστήμη και η χρήση προηγμένων ψηφιακών υποδομών δεδομένων (EOSC) απαιτούν ψηφιακή κατάρτιση του έμψυχου επιστημονικού δυναμικού της χώρας με δεξιότητες σε θέματα Ανοικτής Πρόσβασης, διαχείρισης και διάθεσης ανοικτών/FAIR δεδομένων, παραγωγής και διάθεσης ανοικτού λογισμικού, καθώς και ευρύτερα εφαρμογής των αρχών της Ανοικτής Επιστήμης σε όλο τον κύκλο ζωής του επιστημονικού έργου. Γι’ αυτό τ ο λόγο απαιτείται σχεδιασμός και υλοποίηση προγραμμάτων εκπαίδευσης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και στη δια βίου μάθηση επιμόρφωση με εμπλεκόμενους και εποπτευόμενους φορείς το Υπ. Παιδείας (Πανεπιστήμια) και το Υπ. Ανάπτυξης/ΓΓΕΤ (Ερευνητικά Κέντρα). Να τονισθεί ότι οι δεξιότητες της ανοικτής επιστήμης/EOSC είναι διαφορετικές από το Digicomp που αναφέρεται στην ενότητα 7.2 της ΒΨΜ, και θα πρέπει στη συγκεκριμένη ενότητα να εξεταστεί συμπληρωματική πολιτική για την ενδυνάμωση του εθνικού ερευνητικού με επαγγελματίες διαχείρισης δεδομένων (data stewards).
[1] http://www.openaire.eu
[2] http://www.eoscsecretariat.eu/eosc-governance/eosc-executive-board
[3] https://www.eoscsecretariat.eu/news-opinion/eosc-sria-strategic-research-innovation-agenda-version-09
[4] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?qid=1593073685620&uri=CELEX%3A52020DC0066
[5] https://zenodo.org/record/3908953#.X8ol1i0RryV
[6] https://digitalstrategy.gov.gr/sector/open_science
Οποιαδήποτε έρευνα γίνεται με κρατική χρηματοδότηση (ακόμη και εν μέρη) πρέπει να απαιτεί τα δεδομένα και η παραγόμενη γνώση να είναι ανοικτά και προσβάσιμα σε όλους/ες